Ρύπανση Σαρωνικού με πετρελαιοκηλίδα

Επικαιρότητα…

Την τελευταία εβδομάδα, ανησυχία έχει επικρατήσει στην ελληνική κοινή γνώμη για το περιβαλλοντικό σκάνδαλο που εξελίσσεται στην θαλάσσια περιοχή του Σαρωνικού Κόλπου, μετά την βύθιση του μικρού δεξαμενόπλοιου «ΑΓΙΑ ΖΩΝΗ ΙΙ», νοτιοδυτικά της Αταλάντης στον Σαρωνικό.

Ανοιχτά των ακτών του Πειραιά παρέσυραν οι άνεμοι μεγάλα κομμάτια της που δημιουργήθηκε μετά τη βύθιση την Κυριακή του αγκυροβολημένου πλοίου ενώ 4 τουλάχιστον χλμ. πίσσας και πετρελαίου καλύπτουν την ευρύτερη θαλάσσια περιοχή, προκαλώντας μεγάλη οικολογική καταστροφή με πολλαπλές οικονομικές συνέπειες στην αλιεία και το εμπόριο (επιχειρήσεις αλιείας, σίτισης κλπ). Στην περιοχή έχουν σπεύσει πέντε μεγάλα αντιρρυπαντικά σκάφη καταβάλλοντας προσπάθειες προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη ρύπανση, που βρίσκεται αρκετά μέτρα από την παραλία. Στην προσπάθεια περιορισμού και αντιμετώπισης της θαλάσσιας ρύπανσης έχουν σπεύσει ιδιωτικά συνεργεία ενώ έχουν εκδηλώσει το ενδιαφέρον τους και ερευνητικές ομάδες των ελληνικών πανεπιστημίων.

Ο Δρ Αλέξανδρος Σαββίδης, Υπεύθυνος Ποιότητας και αναλυτής στο Εργαστήριο Μικροβιολογίας του Τομέα Βοτανικής του ΕΚΠΑ δίνει την δική του εκτίμηση για το θέμα. «Όλες οι ενέργειες αποκατάστασης αφορούν τον περιορισμό της εξάπλωσης και στην πραγματικότητα είναι μια μάχη με τον χρόνο, με σκοπό η πετρελαιοκηλίδα να μην υποστεί γαλακτωματοποίηση. Όταν το πετρέλαιο γαλακτοποιηθεί, αραιώνει, ξεθωριάζει και είναι δύσκολη η φαινοτυπική του ανίχνευση, χωρίς τις απαραίτητες και συνεχείς εργαστηριακές αναλύσεις, είναι σχεδόν αδύνατη η άμεση και γρήγορη απομάκρυνσή του από το θαλασσινό νερό. Κατά συνέπεια, ποσότητες πετρελαίου είναι σίγουρο ότι θα παραμείνουν στη θάλασσα και τότε έρχεται η φυσική διαδικασία διάσπασής τους, η οποία είναι εξαιρετικά χρονοβόρα. Σε ιδανικές συνθήκες η αποικοδόμηση μιας ποσότητας πετρελαίου μπορεί να γίνει σε έναν μήνα, οι συνθήκες όμως στο φυσικό περιβάλλον δεν είναι σχεδόν ποτέ σταθερές και ιδανικές και γι’ αυτό η αποικοδόμηση μπορεί να διαρκέσει μήνες και χρόνια», αναφέρει ο κ. Σαββίδης στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Κολύμβηση

Την απαγόρευση της κολύμβησης στα θαλάσσια ύδατα των περιοχών της περιφέρειας Αττικής που έχουν υποστεί φαινόμενα βραχυπρόθεσμης ρύπανσης 1, και μέχρι την αποκατάσταση τους, διέταξε το υπουργείο Υγείας με απόφαση που έδωσε στη δημοσιότητα.

Τροφική αλυσίδα

Η απομάκρυνση της πετρελαιοκηλίδας δεν συνεπάγεται «εξαφάνιση» των συνεπειών επισημαίνουν οι επιστήμονες. Και συμβουλεύουν τους καταναλωτές να μείνουν μακριά από θαλασσινά που έχουν οσμή πετρελαίου, καθώς με τη «γαλακτοποίηση» του πετρελαίου, διάφορες επιβλαβείς ουσίες περνούν στη σάρκα ψαριών και οστρακοειδών.

Η διάλυση του πετρελαίου με χημικά μέσα θυμίζει το πλύσιμο των πιάτων. «Με το απορρυπαντικό, το λάδι δεν διαλύεται, αλλά γαλακτοποιείται και φεύγει με τα απόνερα. Ετσι και με τα διασκορπιστικά που ρίχνονται, το πετρέλαιο “γαλακτοποιείται” και επιδρά πιο γρήγορα στους θαλάσσιους οργανισμούς. Κάποιοι οργανισμοί θα πεθάνουν, άλλοι υφίστανται μακροχρόνιο πρόβλημα γιατί διαποτίζεται η σάρκα τους. Εδώ έρχεται και η βιολογική επίπτωση. Απελευθερώνονται υδρογονάνθρακες και κάποια βαρέα μέταλλα στη θάλασσα και αυτά επιδρούν σε όλη την τροφική αλυσίδα. Το αλίευμα αποκτά οσμή πετρελαίου και αχρηστεύεται. Οι άνθρωποι θα πρέπει να αποφύγουν την κατανάλωση του ψαριού που μυρίζει πετρέλαιο. Και καλό θα είναι τα ψάρια να μη μετατραπούν… σε ιχθυάλευρο, όπως είχε γίνει λ.χ. κάποτε στη Μασσαλία και έπειτα από λίγους μήνες μύριζαν πετρέλαιο τα κοτόπουλα», καταλήγει ο κ. Σκούλλος, ομότιμος καθηγητής Χημείας Περιβάλλοντος και Ωκεανογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Παρακολούθηση

Σε βάθος χρόνου, οι άνθρωποι θα μπορούν να κάνουν μπάνιο στις περιοχές αυτές, εφόσον καθαριστεί η παραλία. Για την επαναφορά των οικοσυστημάτων και των αλιευμάτων χρειάζεται περισσότερος χρόνος. Από μεγάλα ατυχήματα στο παρελθόν διαπιστώθηκε ότι ο χρόνος επαναφοράς του οικοσυστήματος είναι συνήθως 3-5 χρόνια. Το ζητούμενο είναι να γίνει συστηματική παρακολούθηση της περιοχής τα επόμενα χρόνια, αλλά και της παρουσίας των πετρελαιοειδών στη βιομάζα των εδώδιμων (ψάρια, οστρακοειδή), επισημαίνει ο κ. Καρύδης, καθηγητής στο τμήμα Επιστημών της Θάλασσας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.

Επιπτώσεις του πετρελαίου στην αλιεία και την υδατοκαλλιέργεια

Οι πετρελαιοκηλίδες μπορούν να κάνουν ζημιά στις πηγές αλιείας και υδατοκαλλιέργειας με τους εξής τρόπους: φυσικής μόλυνση, τοξικές επιδράσεις, και διακοπή επιχειρηματικής δραστηριότητας.

Η φύση και η έκταση των επιπτώσεων της ρύπανσης από πετρελαιοκηλίδες στην παραγωγή θαλασσινών εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά του πετρελαίου που διέρρευσε, τις συνθήκες του συμβάντος και τον τύπο των αλιευτικών δραστηριοτήτων ή επιχειρήσεων που επλήγησαν. Σε ορισμένες περιπτώσεις η αποτελεσματική απορρύπανση και τα προστατευτικά μέτρα μπορούν να αποτρέψουν ή να μειώσουν την ζημία.

Το πετρέλαιο μπορεί να ρυπάνει τα σκάφη και τα αλιευτικά εργαλεία που χρησιμοποιούνται για τη σύλληψη και την καλλιέργεια εμπορικών ειδών. Μια τέτοια μόλυνση του πετρελαίου τότε εύκολα μεταφέρεται στα αλιεύματα. Ο επιπλεόμενος εξοπλισμός, τα δίχτυα ανέλκυσης και cast, και οι σταθερές παγίδες που έχουν προέκταση πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας είναι πιο πιθανό να μολυνθούν από τα πλωτά πετρέλαια, ενώ οι γραμμές, δράγες, τράτες βυθού και τα βυθισμένα τμήματα των εγκαταστάσεων καλλιέργειας είναι συνήθως καλά προστατευμένα, εφόσον δεν έχουν αρθεί μέσω ελαιώδη θαλασσινή επιφάνεια, ή δεν πλήττονται από βυθισμένο πετρέλαιο.

Ειδικά ευάλωτες είναι οι εγκαταστάσεις καλλιέργειας στην ακτογραμμή, όπως τα ράφια που χρησιμοποιούνται για την καλλιέργεια στρειδιών. Συνήθως βρίσκονται στο μέση ή χαμηλότερη ακτή, όπου το πετρέλαιο συχνά κάθεται. Οι οστρακοκαλλιέργεια και άλλα είδη καλλιέργειας που εκτρέφονται σε κλουβιά ή δεξαμενές είναι συνήθως σε θέση να αποφεύγουν την έκθεση σε μολυσματικούς παράγοντες από πετρέλαιο που βρίσκεται μέσα στο νερό, και έτσι οι επιδράσεις, όπως η μόλυνση και η θνησιμότητα μπορούν να επιδεινωθούν.

Σε γενικές γραμμές, οι τοξικές επιδράσεις του πετρελαίου στη θαλάσσια ζωή εξαρτούνται από τη διάρκεια της έκθεσης και τη συγκέντρωση του πετρελαίου στο περιβάλλον. Τα ενήλικα ψάρια που κολυμπούν ελεύθερα, τα καλαμάρια, οι γαρίδες και τα αποθέματα άγριων άλλων σημαντικών από εμπορικής απόψεως θαλάσσιων ζώων και φυτών σπάνια υποφέρουν μακροπρόθεσμη ζημία από την έκθεση σε πετρελαιοκηλίδα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι συγκεντρώσεις του πετρελαίου στο νερό είναι σπάνια έιναι επαρκές για να προκαλέσουν βλάβες.

Ο μεγαλύτερος αντίκτυπος πιθανόν βρίσκεται σε ακτές όπου τα ζώα και φυτά μπορεί να είναι σωματικά επικαλυμένα από το πετρέλαιο ή εκτίθονται απευθείας στα τοξικά συστατικά του πετρελαίου. Βρώσιμα φύκια και αχινοί είναι παραδείγματα ειδών της ακτογραμμής που είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στον πνιγμό από πετρέλαιο και την τοξικότητα του πετρελαίου.

Οικονομικές επιπτώσεις

Η πιο σοβαρή απειλή των πετρελαιοκηλίδων στον τομέα της δραστηριότητας της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας είναι η οικονομική ζημία που απορρέει από την διακοπή επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Το πετρέλαιο στον νερό και η εφαρμογή της προσωρινής απαγόρευσης στις αλιευτικές συγκομιδές μπορεί να εμποδίσει την κανονική παραγωγή, ή την απώλεια της εμπιστοσύνης της αγοράς, που μπορεί να οδηγήσει σε μειώσεις τιμών ή την κατηγορηματική απόρριψη των προϊόντων της θάλασσας από τους εμπορικούς τους αγοραστές και καταναλωτές. Σε ακραίες περιπτώσεις, η απλή υπόδειξη της πετρελαϊκής μόλυνσης μπορεί να επηρεάσει την εμπορία των υψηλών τιμών πολυτελείας θαλασσινών, ακόμη και αν το προϊόν έχει αποδειχθεί ότι είναι καθαρό μετά από έλεγχο που διεξάγεται από τους ειδικούς και οι ρυπογόνες ουσίες βρίσκονται σε βασικά επίπεδα μετά από εξαντλητική χημική ανάλυση.

Βιοσυσσώρευση πετρελαίου στους οργανισμούς

Το πετρέλαιο εισέρχεται στη θαλάσσια τροφική αλυσίδα (ιχθείς κλπ) μέσω:

• Κατάποσης σωματιδίων.
• Κατάποσης διαλυμένων συστατικών.
• Πρόσληψης από τα βράγχια.
• Πρόσληψης βακτηριδίων που είναι τροφή των οργανισμών.

Ακολουθεί απέκκριση των πετρελαϊκών ενώσεων, μεταβολισμός ή συσσώρευση. Οι υδρογονάνθρακες προτιμούν τους λιπαρούς ιστούς των ψαριών. Παίζουν ρόλο η συγκέντρωση, σύσταση, λιπίδια,κλπ.). Κεντρικό ρόλο στο μεταβολισμό των υδρογονανθράκων, παραφινών και αρωματικών, παίζει το συκώτι ή αντίστοιχο όργανο. Μετατροπή σε υδατοδιαλυτές ενώσεις. Το πλαγκτόν και μερικά βενθικά δύσκολα μεταβολίζουν. Αρκετά συστατικά εκκρίνονται χωρίς να μεταβολιστούν και καθιζάνουν στα ιζήματα. •Τα μεταβολισμένα συστατικά αποβάλλονται μέσω νεφρών και χολής.

Η τοξικότητα εξαρτάται από σύσταση και συγκέντρωση πετρελαίου και φύση οργανισμού.

• Αυξάνεται από παραφίνες προς αρωματικούς
• Όταν αυξάνεται το μοριακό βάρος, η τοξικότητα μειώνεται (στις παραφίνες).
• Όταν αυξάνεται η διαλυτότητα, η τοξικότητα μειώνεται.
• Η τοξικότητα επιδρά στο μεταβολισμό / αναπαραγωγή / ιστολογία.

Επίσης το πετρέλαιο επηρεάζει αρνητικά τα θαλάσσια φυτά και μειώνει το πλαγκτόν. Για C = 30-200μg/Lυπάρχει μείωση 90 % σε 5 μέρες, αυτό σημαίνει ότι προκαλεί βλάβες στα ψάρια (ένζυμα /ιστοί / γονιμότητα).

Οι θάνατοι πουλιών (αυτών που ζούν κυρίως στην επιφάνεια) οφείλονται κυρίως στην κάλυψη του σώματος με πετρέλαιο κι όχι τόσο στην τοξικότητα αφού χάνεται η μόνωση των φτερών (διαλύεται στο πετρέλαιο) και στη συνέχεια καταστρέφεται η μονωτική στιβάδα αέρα μέσα στα πούπουλα, η οποία κρατά ελαφρύ και ζεστό το πτηνό. Έτσι τα φτερά των πουλιών διαβρέχονται και βαραίνουν προκαλώντας υποθερμία/ θάνατο. Επίσης η κατάποση πετρελαίου προκαλεί τοξικές επιδράσεις σε νεφρά –ήπαρ. Τέλος μεταφέρεται πετρέλαιο στα αυγά με την επώαση.

Μέτρα αντιμετώπισης πετρελαιοκηλίδων

Παρόλο που δεν υπάρχει πλήρως αποτελεσματική μέθοδος, στην διεθνή πρακτική αξιοποιούνται τα παρακάτω μέσα:

• Βιο-αποικοδόμηση

Γίνεται από μικροοργανισμούς (μ/ο). Περίπου 90 είδη μ/ο αποικοδομούν συστατικά του πετρελαίου. Υπάρχουν κυρίως σε «πετρελαιωμένες» περίπου. Μπορούν να συνδράμουν επίσης: το διαλυμένο οξυγόνο, τα θρεπτικά και ανόργανα συστατικά, τα αιωρούμενα στερεά, η υψηλή θερμοκρασία, η μεγάλη διασπορά σε βάθος (όχι επιφαν. συγκέντρωση), ειδικά ένζυμα π.χ το MFO που αναπτύσσουν οργανισμοί οι οποίοι ζουν σε περιοχές ρυπασμένες με πετρέλαιο. Τα τελικά προϊόντα είναι:CO2, H2O, NO3, SO4, απλές οργανικές ενωσεις κλπ.

Οι μικροβιακοί πληθυσμοί με τις απορρυπαντικές ιδιότητες έχουν απομονωθεί από το ηφαίστειο της Σαντορίνης, την παραλία στον Ασπρόπυργο και τη λίμνη Κουμουνδούρου, και σύμφωνα με επιστήμονες του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) αποτελούν μία ερευνητικά τεκμηριωμένη αποτελεσματική και, κυρίως, φυσική λύση, για να απομακρυνθούν οι υδρογονάνθρακες από τη θάλασσα και τις παραλίες, που έχουν υποστεί τη μόλυνση. Άλλοι το βιο-αποικοδομούν ενώ άλλοι το βιο-συσσωρεύουν με την μορφή σφιαρών.

Στην πρώτη περίπτωση γίνεται ταχύτερα η εξυγίανση του οικοσυστήματος χωρίς επιπλέον επιπτώσεις, ενώ στη δεύτερη περίπτωση γίνεται ευκολότερη η συλλογή του πετρελαίου με τα μηχανικά μέσα», αναφέρει στο Αθηναϊκό – Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ο Δρ Αλέξανδρος Σαββίδης, Υπεύθυνος Ποιότητας και αναλυτής στο Εργαστήριο Μικροβιολογίας του Τομέα Βοτανικής του ΕΚΠΑ.

Ερωτηθείς εάν τα συγκεκριμένα «πετρελαιοφάγα» βακτήρια θα μπορούσαν να επιβαρύνουν με οποιονδήποτε τρόπο το θαλάσσιο οικοσύστημα, ο κ. Σαββίδης διαβεβαιώνει πως «δεν υπάρχει κίνδυνος από τη χρήση τους, καθώς είναι βακτήρια μη παθογόνα του φυσικού περιβάλλοντος». «Η αγαπημένη τους τροφή είναι το πετρέλαιο και όταν αυτό εξαντληθεί θα αδρανοποιηθούν, γιατί δεν θα έχουν πλέον πηγή άνθρακα και ενέργειας και θα μείνουν άπραγα στο περιβάλλον, χωρίς να δημιουργήσουν κανένα πρόβλημα», εξηγεί.

• Καύση

Πρέπει να γίνει άμεσα αλλιώς τα πτητικά εξατμίζονται και μένουν τα βαριά. •Προκαλείται δευτερογενής ρύπανση από καπνό.

• Απορρυπαντικά-χημικά (για δημιουργία γαλακτώματος)

Η οπτική βελτίωση είναι σημαντική αλλά η χημική επιβάρυνση ισοδύναμη λόγω της τοξικότητας των προσθετικών. Είναι σημαντική αύξηση της συγκέντρωσης πετρελαίου στην υγρή φάση / και διασπορά καθέτως για αυτό αποφεύγεται στα ρηχά νερά (ευάλωτος πυθμένας)

• Μηχανικός διαχωρισμός νερού -πετρελαίου

Είναι πιο οικολογική μέθοδος που αξιοποιείται μόνο σε ήρεμη θάλασσα, κοντά στην ακτή.

• Χρήση φραγμάτων

Για περιορισμό κηλίδας χρησιμοποιούνται φράγματα (ελαστικά ή πεπιεσμένος αέρας Χρήση μεταφορικών ταινιών(με επένδυση προσροφητική).

• Χρήση πλωτών εγκαταστάσεων άντλησης –διαχωρισμού.
• Χρήση νέων υλικών

Δύο Ελληνίδες ερευνήτριες στην Ιταλία ανέπτυξαν ένα νέο πορώδες υλικό από πολυουρεθάνη, που μοιάζει με σφουγγάρι και το προτείνουν ως τη λύση του μέλλοντος για τον καθαρισμό μεγάλων πετρελαιοκηλίδων από την επιφάνεια της θάλασσα;. Το υλικό δημιούργησαν οι ερευνητές της Ομάδας Έξυπνων Υλικών του Ιταλικού Ινστιτούτου Τεχνολογίας (ΙΙΤ) Αθανασία Αθανασίου, Δέσποινα Φραγκούλη και Χαβιέ Πίντο και έκαναν τη σχετική δημοσίευση στην επιθεώρηση «Journal of Physics D: Applied Physics» στις 2 Μαρτίου 2016.

Η νέα τάση είναι να χρησιμοποιηθούν αφρώδη υλικά, που θα απορροφούν το πετρέλαιο. Οι αφροί πολυουρεθάνης θεωρούνται από τα περισσότερο υποσχόμενα. Οι ερευνητές, μετά από μελέτη της καλύτερης δυνατής πορώδους δομής του και τις αναγκαίες χημικές τροποποιήσεις, ανέπτυξαν ένα τέτοιο υλικό που είναι άκρως απορροφητικό. Το «σφουγγάρι» (αφρός πολυουρεθάνης) των ερευνητών είναι χαμηλού κόστους και μπορεί να διαχωρίσει σε λίγα δευτερόλεπτα το νερό από το πετρέλαιο. Στη συνέχεια, αφαιρεί απευθείας και πολύ αποτελεσματικά το πετρέλαιο που έχει ρυπάνει τη θάλασσα. Οι ερευνητές αισιοδοξούν ότι το νέο υλικό θα μπορέσει να κάνει εύκολα το πέρασμα από την έρευνα στην εμπορική αξιοποίησή του. Πιστεύουν, επίσης, ότι παρόμοια υλικά μπορούν να αξιοποιηθούν για άλλες μορφές ρύπανσης, όπως από βαρέα μέταλλα και παρασιτοκτόνα.